Հարցազրույց ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն Աշոտ Մելքոնյանի հետ
ՄԱՐԻԵՏԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
Ազգ, 23 ապրիլի 2009թ.
- Հայոց ցեղասպանության 94-րդ տարելիցին կարո՞ղ ենք ասել, որ հայ պատմաբանները պարզերես են եւ ցեղասպանությունը կարողացել են գիտական, քարոզչական եւ դասագրքային մակարդակով պատշաճ ներկայացնել ինչպես հայ հանրության, այնպես էլ համաշխարհային ասպարեզում:
- Ես կարծում եմ, որ հայ պատմաբաններն անկարելին արեցին ցեղասպանության ճանաչման խնդիրը միջազգային մակարդակի հասցնելու համար: Երկար ժամանակ չունեինք պետություն, Խորհրդային Հայաստանը խորհրդային պետության մաս էր, բնականաբար, քաղաքական կաղապարի մեջ, չէր կարող ցեղասպանության եւ շատ ազգային խնդիրներ բարձրացնել: Եվ այս պայմաններում հայ պատմաբաններն, իրոք, հսկայական աշխատանք կատարեցին: Թեկուզ այն, որ չունենալով ֆինանսական ահռելի միջոցներ, որ ունի 1929 թվականից գործող թուրքական պատմագիտական ընկերությունը, կամ` որ ունի Ադրբեջանը, այնուամենայնիվ հայ պատմաբաններն այս պայմաններում կարողացան պայքարում փաստորեն հաղթող դուրս գալ, քանի որ պատմական ճշմարտությունը մեր կողմն է:
Մի 10 տարի առաջ պետք է երազեինք, որ ինտերնետային կայքեր ունենանք ցեղասպանության վերաբերյալ. հիմա մտեք Armenian Genocide կայքը, ահռելի քանակությամբ նյութերի կհանդիպեք Միացյալ Նահանգներից, Հայաստանի Հանրապետությունից, Ռուսաստանից` կայքեր, լուսանկարներ, փաստաթղթեր, ժողովածուներ, գրքեր, մենագրություններ որքան ուզեք:
Անշուշտ, սա կարեւոր է նաեւ քարոզչության իմաստով, որովհետեւ հակառակ կողմն այսօր ահռելի քանակությամբ միջոցներ է դրել այս քարոզչական պայքարում հաղթող դուրս գալու համար:
Դեռ Ցեղասպանության 90-ամյակի կապակցությամբ լուսահոգի Անդրանիկ Մարգարյանը շատ մեծ օգնություն ցույց տվեց` ե՛ւ նյութական, ե՛ւ բարոյական առումով, տասնյակ ժողովածուներ տպագրվեցին ցեղասպանության վերաբերյալ, ասենք, օրինակ, ֆրանսիական, արգենտինյան, Ուրուգվայի արխիվները Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ. այս ամբողջը դնելով շրջանառության մեջ` մենք ավելի դյուրացրինք Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացն ամբողջ աշխարհում: Շատ հրատարակություններ եղան անգլերենով` Անգլիայի մամուլում, ԱՄՆ-ում առանձին հատորներով ցեղասպանության վերաբերյալ հրատարակվեցին Արման Կիրակոսյանի շատ կարեւոր ժողովածուները: 1915-ի ահռելի մասշտաբի ողբերգության` ցեղասպանության արձագանքները աշխարհում երկիր չի եղել, որ հասած չլինեն, այդ արձագանքները մամուլում եւ արխիվներում հավաքվեցին (աշխարհի 30-40 երկրների արխիվներից) եւ աշխարհի 17 լեզուներով հրապարակվեցին: Եվ այսօր, կարելի է ասել, թուրքական կողմը շատ ծանր վիճակի մեջ է, քանի որ ահռելի քանակությամբ ստեղծված այդ գիտական գրականության դեմ չի կարողանում համարժեք նյութեր ներկայացնել:
- Պատմաբանների հայ-թուրքական հանձնաժողով ստեղծելու գաղափարին եթե մի փոքր գործնական արդյունքի առումով նայենք` դեռեւս կա՞ն փակ արխիվներ, որոնց բացումը ինչ-որ նոր լույս է սփռելու…
- Թուրքական արխիվներն այսօր էլ շարունակում են փակ մնալ, եւ հիմնական գաղտնիքները ցեղասպանության վերաբերյալ, եթե հնարավոր է այդպիսին գտնել, թուրքական արխիվներում են: Թուրքական արխիվները բոլորը չեն, որ վերացվել են, եւ այնտեղ ահռելի քանակությամբ բնօրինակներ կան: Բերեմ մի փաստ. Յուսուֆ Հալաչօղլուն, որը թուրքական պատմագիտական ընկերության նախագահն էր մինչեւ վերջերս, հրապարակեց մի փաստաթուղթ, որով ուզում էր ապացուցել, որ Հայոց ցեղասպանության այսպես ասած` նախաձեռնման հենց առաջին օրը` ապրիլի 24-25-ի լույս գիշերը ձերբակալվել է 2345 հայ մտավորական, հասարակական գործիչ: Մենք դասագրքային ճշմարտության մակարդակով գրում էինք, որ ձերբակալված հայ մտավորականներն ու քաղաքական գործիչները 600-ն էին, բայց թուրք պատմաբանը մեջտեղ բերեց 2345 թիվը. առաջին հայացքից կարող է թվալ, որ նպաստավոր հանգամանք չէ սա իրենց համար, իրենց հայեցակարգն առաջ տանելու համար, գաղտնիքը ո՞րն է: Թուրքերը դրանով փորձում են ապացուցել, որ իբր ապստամբություն նախապատրաստողների թիվը հայ գործիչների, մտավորականների մեջ ոչ թե ընդամենը 600-ն է, այլ ահռելի մի թիվ: Եվ այստեղ նա վկայակոչում է Թուրքիայի ներքին գործերի նախարարության արխիվը: Այսինքն` այդպիսի փաստաթղթեր կան այսօր, եւ դրանք երբեմն չմտածված, Լեփսիուսի տարբերակով, շրջանառության են դուրս գալիս եւ օգտագործվում են մեր կողմից: Ես կարծում եմ, որ հիմնական արխիվային փաստաթղթերը` Թալեաթ, Էնվեր, Ջեմալ եռյակի հրամանները դեռեւս պահվում են թուրքական արխիվներում եւ օրերից մի օր դրանք պիտի հրապարակվեն, ինչպես որ եղավ Թալեաթի օրագրի հետ կապված (այդպիսի օրագիր մեջտեղ եկավ, մեծ գնով վաճառվեց եւ հիմա այդ օրագրի նյութերը պատրաստվել են հրատարակության):
- Ո՞ր ամենակարեւոր քայլն է, որ հայ պատմաբանները, պետությունը, ցեղասպանության խնդիրն արծարծողները այս հանգրվանում պետք է անեն:
- Ամենակարեւորը` ցեղասպանության խնդիրը բերել-հանգեցնել ավելի հեռանկարային նպատակների, որպիսին ես համարում եմ Հայոց ցեղասպանության հետեւանքների վերացումը, ինչու չէ, հատուցումը, որովհետեւ դատարանի դահլիճում մեղայականով հանդես գալուց հետո հանցագործին ազատ չեն արձակում, հանցագործը պարտավորվում է իր կատարածի համար հատուցել, իսկ մենք, ցավոք սրտի, ցեղասպանության հետ մեկտեղ, հատուցել ենք նաեւ հայրենիքով, որովհետեւ մեր ցեղասպանությունն իրականացվել է մեզ հայրենազրկելու նպատակով:
- Իսկ հայ-թուրքական սահմանի բացման մասին խոսակցությունները պատմաբանական խնդիրների, համենայն դեպս` վերջին նշածի հետ հակասության մեջ չե՞ն:
- Որոշ հարցերում ես կարծում եմ` այո, բայց հայ-թուրքական սահմանի բացման հարցը առայժմ կարծեմ թե փակվեց, որովհետեւ այսօր հազիվ թե Թուրքիան Ադրբեջանի ճնշումներից հետո այդ խնդրում տեղի տա եւ գնա սահմանի բացմանը, ինչի համար, ես անշուշտ, որպես հայ պատմաբան, ուրախ եմ, որովհետեւ ես կարծում եմ, որ մենք ոչ մի առումով դրանից չպիտի շահեինք ո՛չ քաղաքական, ո՛չ տնտեսական, եւ ո՛չ էլ բարոյահոգեբանական առումով:
- Սակայն անվերջ չի կարող, չէ՞, սահմանը փակ մնալ:
- Այո, անվերջ փակ մնալ չի կարող, բայց խնդիրն այն է, որ մենք պիտի պատրաստ լինենք սահմանի բացմանն այն ժամանակ, երբ ունենանք համապատասխան օրենսդրություն, եւ, ինչու չէ, նաեւ հայեցակարգային մոտեցում` ե՛ւ Հայոց ցեղասպանության, ե՛ւ նրա հետեւանքների վերացման հարցում, էլ չեմ ասում` նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի խնդրում:
